Το φαινόμενο της πεταλούδας

Ο Έντουαρντ Λόρενς, μετεωρολόγος, κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1960 βρέθηκε μπροστά σε ένα πρόβλημα που αργότερα εξελίχθηκε σε αυτό που σήμερα ονομάζουμε θεωρία του χάους. Ο Λόρενς χρησιμοποιούσε υπολογιστές για να τρέξει προγράμματα που προσομοίωναν τις καιρικές συνθήκες και την εξέλιξη τους στο χρόνο. Τα προγράμματα αυτά ήταν αργά και χρειάζονταν αρκετό χρόνο για να παράγουν τα αποτελέσματα που ήθελε, έτσι κάποιες φορές, για διευκόλυνση, έπαιρνε δεδομένα του προηγούμενου πειράματος και τα εισήγαγε χειροκίνητα σε ένα νέο πείραμα, ώστε να μην ξεκινά κάθε φορά από την αρχή. Αυτό που παρατήρησε ήταν ότι ενώ αρχικά τα δεδομένα έδειχναν να συμφωνούν και στο αρχικό πείραμα και σε αυτό που είχε ξεκινήσει χειροκίνητα, εν τούτοις με την πάροδο του χρόνου άρχιζαν να αποκλίνουν σημαντικά, μέχρι που τελικά έδιναν εντελώς διαφορετικά αποτελέσματα. Τι μπορούσε να έχει πάει τόσο λάθος;

Το λάθος βρισκόταν σε μια παρά πολύ μικρή λεπτομέρεια. Ο Λόρενς στο νέο του πείραμα, έκανε πολύ μικρές στρογγυλοποιήσεις στους αριθμούς που εισήγαγε στο σύστημα, τόσο μικρές, που κανονικά δε θα έπρεπε να επηρεάζουν το αποτέλεσμα. Όμως με την πάροδο του χρόνου, αυτές οι μικρές αποκλίσεις, ήταν ικανές να δώσουν τα εντελώς διαφορετικά αποτελέσματα που παρατηρούσε. Μελετώντας αυτές τις αποκλίσεις, το 1972 παρέδωσε μια εργασία με τίτλο “Προβλεψιμότητα: Μήπως το χτύπημα των φτερών μιας πεταλούδας στη Βραζιλία, μπορεί να προκαλέσει τυφώνα στο Τέξας;” Το παράδειγμα της πεταλούδας ήταν εντελώς υποθετικό και ήθελε να δείξει ότι μια πολύ μικρή αλλαγή στις αρχικές συνθήκες, όπως το χτύπημα των φτερών μιας πεταλούδας, μπορεί τελικά να εξελιχθεί σε κάτι εντελώς διαφορετικό από αυτό που περιμένουμε ως αποτέλεσμα. Αυτές οι πολύ μικρές αλλαγές στο σύστημα, είναι ο λόγος που ακόμα και σήμερα δεν είμαστε σε θέση να κάνουμε προβλέψεις για τον καιρό πέρα από ένα μικρό χρονικό διάστημα μερικών ημερών. Δεν είμαστε σε θέση να περιγράψουμε το αρχικό σύστημα με τόσο μεγάλη ακρίβεια, λαμβάνοντας υπόψη όλα τα δεδομένα που αφορούν έναν τόπο, ώστε η πραγματική εξέλιξη του καιρού να μην αποκλίνει σημαντικά με την πάροδο του χρόνου από το μοντέλο της πρόβλεψης. Ή αλλιώς, όπως το περιέγραψε ο ίδιος ο Λόρενς:

Χάος: Όταν το παρόν καθορίζει το μέλλον, αλλά η προσέγγιση του παρόντος δεν προσδιορίζει κατά προσέγγιση το μέλλον.

Φυσικά η θεωρία του χάους δε βρίσκει εφαρμογή μόνο στις προβλέψεις του καιρού, αλλά βρίσκεται παντού. Το παράδειγμα της πεταλούδας, λόγω της ποιητικότητας του, έγινε αγαπητό και χρησιμοποιείται κατά κόρον όταν κάποιος θέλει να περιγράψει τη χαοτικότητα κάποιου θέματος. Συχνά όμως, το παράδειγμα της πεταλούδας παρερμηνεύεται. Η πεταλούδα από μόνη της δεν είναι δυνατόν να δημιουργήσει κανέναν τυφώνα, γιατί δεν έχει τέτοια δύναμη. Η επέμβαση της πεταλούδας σε έναν ήδη υπάρχον σύστημα όμως, που ήδη έχει την ενέργεια που χρειάζεται για να εξελιχθεί σε τυφώνα, μπορεί να αλλάξει τα δεδομένα τόσο, όσο χρειάζεται ώστε να δημιουργηθεί ένας τυφώνας σε βάθος χρόνου ή να σταματήσει στο ξεκίνημα του και να εξελιχθεί σε κάτι άλλο. Το νόημα είναι ότι η πεταλούδα πρέπει να δράσει σε μια απολύτως καθορισμένη χρονική στιγμή, ώστε να αλλάξει την πορεία του συστήματος, κάτι που δε μπορούμε να προβλέψουμε από πριν αν θα συμβεί ή όχι. Άρα στην πραγματικότητα δε γνωρίζουμε αν ποτέ μια πεταλούδα βοήθησε στη δημιουργία ενός τυφώνα κάπου στον κόσμο. 

Αν θεωρήσουμε τη ζωή μας ως ένα σύστημα που εξελίσσεται στο χρόνο, εύκολα μπορούμε να παρατηρήσουμε τέτοια χαοτικά φαινόμενα, όπου κάποιες μικροαλλαγές ή συμβάντα ελάχιστης σημασίας μπορούν να θέσουν σε κίνηση άλλα συμβάντα και πορείες στη ζωή μας που ούτε φανταζόμασταν. Κάθε τι που κάνουμε κατά τη διάρκεια της ημέρας μας, τροφοδοτεί με δεδομένα το σύστημα μας, χωρίς πότε να είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε αν κάποιο από αυτά δρα σε μια από εκείνες τις αυστηρά καθορισμένες χρονικές στιγμές που έχουν τη δυνατότητα να δημιουργήσουν έναν τυφώνα ή ένα ηλιόλουστο ευτυχές μέλλον. 

Η πεταλούδα μας βρίσκεται παντού, στα κλειδιά μας που ξεχάσαμε και επιστρέψαμε να πάρουμε, στη βιτρίνα που κοντοσταθήκαμε για λίγα δευτερόλεπτα, σε εκείνη τη βαρετή έξοδο που αναβάλλαμε, ακόμα και σε αυτό εδώ το κείμενο. Σε τι μας οδηγούν όλα αυτά δεν είμαστε σε θέση να ξέρουμε παρά μόνο μετά από αρκετό χρόνο.

Ούτε έχει κάποιο νόημα να μετανιώνουμε για επιλογές που κάναμε στο παρελθόν, πιστεύοντας ότι αν δεν κάναμε εκείνο το πράγμα τότε, όλα θα ήταν αλλιώς. Σίγουρα όλα θα ήταν αλλιώς, αλλά πως αλλιώς; Θα ήταν καλύτερα ή θα ήταν χειρότερα; Δε μπορούμε να γνωρίζουμε, άρα δεν έχει κανένα νόημα αυτή η σκέψη. Οι διαδρομές της ζωής είναι άπειρες, με τις πεταλούδες να παραμονεύουν παντού, έτοιμες να χτυπήσουν τα φτερά τους παρασύροντας μας στη μια ή στην άλλη κατεύθυνση. Εμείς το μόνο που έχουμε να κάνουμε είναι να χτυπήσουμε τα δικά μας φτερά, ώστε να μπορέσουμε να κινηθούμε όσο καλύτερα μπορούμε στα χαώδη αυτά σταυροδρόμια και να απολαύουμε τη διαδρομή, όσο αυτή διαρκεί. Συν Αθηνά και χείρα κίνει, που έλεγαν και οι παλιοί.